Als ik me de kinderboeken uit mijn jeugd voor de geest haal, ben ik altijd verbaasd dat ik me nog zoveel herinner van de sfeer, de personages, de illustraties. Hoe zielig of grappig het verhaal was. Terwijl ik van de honderden boeken die ik in de vijftig jaar daarna las slechts een handvol scherp voor ogen heb. Zou dat komen omdat een kindergeest nog ongevormd is? Tabula rasa, het onbeschreven blad, er is genoeg ruimte om beelden op vast te zetten. Mijn moeder las veel en graag; ze kocht boeken voor me en natuurlijk maakte ze me lid van de bibliotheek. Goed nieuws is dat sinds 1 juli 2022 iedereen onder de 18 jaar in heel Nederland, inclusief de BES-eilanden weer gratis lid kan worden van de bibliotheek.
Die eerste voorlees- en prentenboeken, en daarna de kinderboeken die ik zelf kon lezen, hebben me een levenslange liefde voor lezen gegeven. Ze prikkelden mijn verbeelding, en maakten me bewust van andermans levens. Zieke, zwarte en zielige kinderen, arm en eenzaam, slechteriken en helden. Kinderen in andere culturen. En ik weet zeker dat de jeugdboeken die daarna kwamen mij ook mede hebben gevormd. Mijn eigen wereld werd er meteen stukken groter door
Pad van nostalgie
Wij hadden thuis een hele stapel Gouden Boekjes. ‘De hondenmatroos’, ‘Pietepaf, het circushondje’, ‘Wim is weg‘, ‘De gele taxi’, ‘Bij Kiki thuis’, om er een paar te noemen. Het waren kleine prentenboeken met originele verhaaltjes en tot de verbeelding sprekende illustraties. Gelukkig komen er nog steeds nieuwe bij. Wereldwijd zijn er zelfs meer dan 1.500 Gouden Boekjes verschenen. Laatst, ruim een halve eeuw later, had ik de stapel in handen en herkende de scheuren en krabbels weer die ik er als kind in gemaakt had. Ze waren letterlijk stukgelezen.
Het eerste echte boek dat ik zelfstandig las, was ‘Ot en Sien’ van Jan Ligthart. Ik heb het nog en als ik er nu in blader, ben ik even terug in mijn jeugd.
Daarna kwam Annie M.G. Schmidt. Haar mogen we wel de koningin van de kinderliteratuur van de vorige eeuw noemen. Er kwam zoveel en met zoveel humor, uit haar handen. Want ook de musicals die ze schreef moeten we niet vergeten. ‘Ja zuster, nee zuster’ was de eerste televisieserie die ik zag. Ik kan nog heel wat liedjes meezingen.
De kinderversjes en gedichten hebben een eigen plaats in haar enorme oeuvre. Mijn eerste herinneringen heb ik aan de versjes in ‘Het Fluitketeltje’ dat in 1950 verscheen. Ik dook onder de dekens als mijn moeder ‘Rosalind en de vogel Bisbisbis’ voorlas, het bijbehorende enge plaatje heb ik met kleurpotloden doorgekrast. Toen ik zelf kon lezen, waren ‘Abeltje’, ‘Wiplala’ en ‘Jip en Janneke’ mijn grote vrienden. Evenals ‘Pinkeltje’ van Dick Laan. Kleine mannetjes die het toneel bevolken is een mooie thematiek voor kinderen. Met andere woorden: Wie niet sterk is moet slim zijn. Behoeven ze nog voorgesteld te worden? Of heeft iedereen met een jeugd in de jaren zestig dezelfde helden? De kracht van Annie M.G. Schmidt was haar spelen met woorden, daar werd je als kind ook creatief en inventief van.
Kluitman was destijds al een bekende uitgever met boeken als: ‘Afke’s tiental’, ‘Kruimeltje’ en nu nog steeds populair, de boeken van ‘De Kameleon’ met de Friese tweelingbroers Sietse en Hielke Klinkhamer die met hun boot De Kameleon allerlei avonturen beleven.
Zelf kunnen lezen was vrijheid, de wereld ging open en denderde mijn leven binnen. Ik las alles wat los en vast zat, mede dankzij mijn oudere broers. Naast ‘Donald Duck’, ‘Asterix en Obelix’, ook ‘Suske en Wiske’, ‘Kuifje’. En avonturenromans: ‘De scheepsjongens van Bontekoe’, ‘Arendsoog’ en ‘Biggles’. ‘Jaap Holm en zijn vrinden’ en ‘Ouwe Bram’ van W.G. van der Hulst stonden ook in onze boekenkast. Die boeken dateerden uit 1914 en 1916 en waren waarschijnlijk nog van mijn vader.
In de jaren zestig van de vorige eeuw leefden we met verzuiling, protestant versus katholiek en dat was ook te merken in de jeugdliteratuur. De jeugdboeken van W.G. van der Hulst hoorden onomwonden bij de protestante groep. Waarin de helden in het geheim heldendaden verrichtten en minderbedeelden hielpen, die dan in het hiernamaals werden vereffend. Daar voelde je je als kind goed bij. Wij waren thuis protestant, noch katholiek en ik kreeg goddank een breed oeuvre aangeboden.
Uit Amerika kwam de serie van ‘De kleine huis op de prairie’ boeken van Laura Ingalls-Wilder. Ze werden naar het Nederlands vertaald en mijn moeder bestelde steeds het laatste deel, zodra het uit was. Vers van de pers. Dat was smullen, een soort Harry Potter-hype avant-la-lettre, al lagen we toen nog niet voor de deur van de boekhandel. Later verscheen de serie op televisie bij de EO en vond ik het ineens een stuk minder leuk, zo braaf en zoetgevooisd. Het verhaal van pioniers in de Mid-West van Amerika kreeg ineens een christelijk tintje.
Weer iets ouder las ik ‘Roeland Westwoud’ van Diet Kramer; en van An Rutgers van der Loeff: ‘Gideons reizen’ en ‘De kinderkaravaan’, avonturen die zich afspeelden in andere werelddelen. Als kind kwam je zo op speelse en spannende wijze in contact met diverse culturen.
Dat die boeken van toen beslist braaf en moralistisch waren staat buiten kijf. Er was geen vader die de afwas, of de boodschappen deed. Uiteraard zorgde moeder voor het eten en de kinderen. De jongens speelden met auto’s en klommen in bomen, de meisjes waren poppenmoeders.
Racisme kwam in de taal der jeugdboeken niet voor, dat wil zeggen: het was er wel, (‘De hut van oom Tom’ kennen we allemaal) maar slavernij, racisme, het hoorde erbij. Het was gewoon.
Ook referentie naar seksualiteit was uit den boze. Natuurlijk gaan pubers daar naar op zoek. In onze boekenkast stond ‘De liefde van Bob en Daphne’ van Han B. Aalberse. Het betrof drie boeken rond twee pubers, de oudere Bob (18) en de veel jongere Daphne (12), ze kwamen uit verschillende milieus en ontdekten hun seksualiteit. Als gretige puber las ik deel een met rode oortjes, het was behoorlijk pornografisch. In 1959 werd deel drie zelfs uit de handel genomen en ging de auteur enige dagen achter de tralies.
Politiek correct
Annie M.G. Schmidt doorbrak het normatieve denken dankzij haar luchtige onderwerpen die met veel humor werden gebracht. De Zweedse Astrid Lindgren was daarin natuurlijk weergaloos. Haar ‘De gebroeders Leeuwenhart’ kon indertijd echt niet voor kinderen, omdat het over de dood gaat, het hiernamaals, paradijs en hel beleeft door twee kinderen. Lindgren schreef de eerste manuscripten van ‘Pippi Langkous al in 1945. Pippi was het voorbeeld van een niet stereotype protagonist. Haar moeder woonde in de hemel, haar vader was piraat. Het kind was stinkend rijk en woonde alleen in Villa Kakelbont met een aap en een paard.
Tegenwoordig behoren boeken politiek correct en stereotype vermijdend zijn. Ik had destijds geen idee van outside-the box denken, je slikte wat je werd voorgeschoteld. Dat er tegenwoordig een heldere discussie gaande is (Zwarte Piet en Transgender) is een must en vooruitgang in het acceptatieproces van andersdenkenden. Een onbezoedelde kindergeest moet nog gevormd worden, daar ligt een verantwoordelijke taak voor kinder- en jeugdboekenschrijvers. Natuurlijk krijgen kinderen al heel veel mee van maatschappelijke thema’s, meningen van ouders, op school en de tv. Daarom is lezen ook zo belangrijk, het kind kan zich afsluiten en een eigen wereld creëren. Kinder- en jeugdboeken zijn bij uitstek geschikt om niet normatief denken bij te brengen: zonder stereotypen en vooroordelen en wel met afwijkingen van de norm. Kinderen worden zo beter voorbereid om later zelf eigen keuzes te maken.
Maar het allerbelangrijkste is dat kinderen plezier in lezen krijgen en dat de rest van hun leven houden.
NB. Ik noem slechts een beperkt aantal boeken van de bekendere schrijvers, omdat zij voor mij veel betekenden in de tijd waarin ik opgroeide. Ik realiseer me dat er heel veel auteurs ontbreken die net wat later publiceerden, zoals Tonke Dragt, Thea Beckman, Paul Biegel, die ik wel heb gelezen, maar me minder hebben beïnvloed. Mijn blad was niet meer onbeschreven.
herfst 2022
Marjet Maks 